Методическая копилка

[Габитова З.Г.]

4-се дәрес
А.Игебаев “Һау булығыҙ, аҡҡоштар”. Исемдең күплек ялғауы.
Маҡсат: 1. Шиғырҙың йөкмәткеһен үҙләштереү.
2.Исемдең күплек ялғауҙарын телмәрҙә дөрөҫ ҡулланыу.
3. Тәбиғәткә, ҡоштарға ҡарата һаҡсыл ҡараш тәрбиәләү.
Уҡыусыларҙың эшмәкәрлегенең эш төрҙәре.
“Һаумы, мәктәп!” темаһы буйынса һөйләү һәм яҙыу телмәрен артабан да үҫтереү. А.Игебаев “Һау булығыҙ, аҡҡоштар” шиғырының йөкмәткеһен үҙләштереү. Шиғыр буйынса һорауҙарға яуап биреү. Тема буйынса әңгәмә ойоштороу. Һәр уҡыусының үҙ фекерен әйтергә һәм бер-береһен тыңларға өйрәтеү. Төркөмдәрҙә, парҙарҙа эшләү. Бер-береһенең эшен тикшереп баһалау.
Грамматика буйынса исемдәрҙең күплек ялғауҙарын ғәмәлдә дөрөҫ ҡулланыу.

Дәрес барышы
I. Артикуляцион күнегеү.
Экранда яҙылған һүҙҙәрҙе дөрөҫ итеп уҡыу.
II. Белемде актуалләштереү.
1. Эш дәфтәре буйынса эш.
2. 15-се күнегеүҙән ҡош исемдәрен һайлап алып яҙыу.
3. Яҙып алынған һүҙҙәргә күплек ялғауҙарын өҫтәп әйтеү һәм яҙыу.
Һығымта: тема һәм маҡсатты билдәләү. 14-се биттәге ҡағиҙәне уҡыу.
III. Яңы тема:
1. үҙ аллы эш: 16-сы күнегеү 1-се вариант.
2. Төркөмдәрҙә эш: 16-сы күнегеү 2-се вариант (3 төркөм 3 һүрәт буйынса эш).
3. 1-се һүрәт буйынса әнгәмә үткәреү.
Һығымта: (уҡытыусы ярҙамында уҡыусылар һығымта эшләй) “Уҡыусы ҡоштар менән хушлаша” – тигән һөйләм менән бәйләп, үткән дәрестә һеҙ, этикет ҡағиҙәләре менән таныштығыҙ. Хушлашыу өсөн ниндәй һүҙҙәр ҡулланабыҙ. Тимәк, ҡоштарға ла беҙ кешеләргә өндәшкән кеүек “Һау булығыҙ, ҡоштар!”-, тип өндәшәбеҙ.
4. А.Игебаевтын “Һау булығыҙ, аҡҡоштар” шиғыры буйынса эш.
IV. Рефлексив анализ. Баһалау.
V. Өй эше:
1. А.Игебаевтын “Һау булығыҙ, аҡҡоштар” шиғырын тасуири итеп уҡыу;
2. Эш дәфтәре буйынса эш.
3. Шиғырҙы ятларға.

[Габитова З.Г.]

3-сө дәрес
Ф.Ғөбәйҙуллина. “Рәйфә мәктәпкә бара”. Ҡалын һәм нәҙек һуҙынҡылар.
Маҡсат: 1. Телмәр үҫтереү.
2. Башҡорт теленең төп законын (сингармонизм) асыу: ҡалын һәм нәҙек һүҙҙәрҙң әйтелешен, яҙылышын күҙәтеү.
3. Атай-әсәйгә, туғандарға иғтибарлы, хәстәрлекле булырға өйрәтеү.
Уҡыусыларҙың эшмәкәрлегенең эш төрҙәре.
“Һаумы, мәктәп!” темаһы буйынса һөйләү һәм яҙыу телмәрен артабан да үҫтереү. Башҡорт теленең үҙенсәлектәре өндәре менән һүҙҙәрҙе, һүҙбәйләнештәрҙе дөрөҫ әйтеү. Ф.Ғөбәйҙуллина “Рәйфә мәктәпкә бара” шиғырының йөкмәткеһен үҙләштереү. Шиғыр буйынса һорауҙарға яуап биреү. Үтелгән шиғырҙарҙы иҫкә төшөрөү. Тасуири уҡыу күнекмәләре өҫтөндә эшләү. Төркөмдәрҙә, парҙарҙа эшләү. Бер-береһенең эшен тикшереп баһалау.
Грамматика буйынса ҡалын һәм нәҙек һуҙынҡыларҙы айырыу, дөрөҫ әйтеү һәм ғәмәлдә дөрөҫ ҡулланыу.

Дәрес барышы
I. Артикуляцион күнегеү.
1. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен ҡабатлау. Таҡтаға яҙылған һүҙҙәрҙе уҡыу: мәктәп, тәнәфес, ҡыңғырау, өҫтәл, уҡыусы, уҡытыусы, дәфтәр, көндәлек, дәреслек..
а) беренсе сентябрь ни өсөн “Белем көнө” тип атала?
б) һеҙҙеңсә, уҡыу йылы нисек башланды?
II. Белемде актуалләштереү .
2-се күнегеү өҫтөндә эш. Уҡыусыларҙан класс етәксеһенә “Белем көнө” менән ҡотлау открыткаһы яҙҙырыу.
Хөрмәтле Гөлнур Миҙхәт ҡыҙы!
Һеҙҙе Белем көнө менән ҡотлайым! Һеҙгә һаулыҡ, эшегеҙҙә ҙур уңыштар теләйем” Ҡотлау менән Илнур.
2. 3-сө күнегеү. Һәр уҡыусы менән уның портфелендә ниндәй әсбәптар һәм башҡа кәрәкле әйберҙәр булыуы тураһында һөйләшеү.
3. 4-се күнегеү.
II. Яңы тема:
1) автор тураһында белешмә:
Ғөбәйҙуллина Фәрзәнә Хайбулла ҡыҙы 1945 йылдың 15 октябрендә Ейәнсура районы Мәүлит ауылында тыуа. Абзан урта мәктәбендә башланғыс белем алғас, Өөфгә 1-се интернат-мәктәбенә уҡырға килә, Стәрлетамаҡ пелагогия институтын тамамлай.
Тәүге шиғырҙары 5- 6 лкастарҙа уҡығанда “Ленинсы”, “Башҡортостан пионеры” газеталарында сыға башлай. Балалар өсөн “Мәрйендәр”, “Гөр-гөрөлдөк”, “Башҡортомдан батыр юҡ икән”, “Серле ҡумта” , “Әсәйем ҡояш икән” тигән китаптар, мәктәптәр өсөн методик ҡулланмалар авторы. Фәрзәнә Ғөбәйҙуллина 1997 йылда Мәғариф министрлығы тарафынан Мәғарифты камиллаштырыу институтына эшкә саҡырыла. 2007 йылда Башҡортостан Яҙыусылар ойошмаһында өлкән әҙәби консультант, һуңынан идара рәйесе урынбаҫары булып эшләй. Б.Бикбай исемендәге әҙәби премия лауреаты.
Рәсәй Федерацияһының Мәғариф алдынғыһы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре.
2) һүҙлек өҫтөндә эш;
3) текстың уҡытыусының тасуири уҡыуы;
4) уҡыусыларҙың сылбырлы уҡыуы тәржемә менән;
5) дәреслектәге һорауға яуап биреү.
– Уҡыусылар, беҙ Рәйфәнең мәктәпкә барыуы тураһында шиғыр уҡыныҡ. Әйҙәгеҙ әле, башланғыс кластарҙа мәктәп, башҡорт теле тураһында уҡыған шиғырҙарҙы иҫкә төшөрөп үтәйек.
Уҡытыусы шиғырҙың тәүге строфаһын башлай, уҡыусылар дауам итә.
1) Халҡым теле миңә – хаҡлыҡ теле, -
Унан башҡа минең илем юҡ.
..............................................
..............................................
(Р.Ғарипов “Туған тел”)
2) Моң шишмәһе һандуғастай йырсы ла һин,
Һығылма бил тал сыбыҡтай нәфис тә һин.
..................................................................
..................................................................
(З.Биишева. “Башҡорт теле”)
IV. Рефлексив анализ. Баһалау.
V. Өйгә эш: 1. Тәҡдим ителгән шиғырҙарҙың береһен табып, тасуири уҡырға.

[Габитова З.Г.]

2-се дәрес
Ғ.Рамазанов. “Йәшә, тыуған ерем”. Башҡорт теленең өн һәм хәрефтәре.
Маҡсат: 1. Текстың йөкмәткеһе менән таныштырыу.
1. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү һәм хәрефтәрен дөрөҫ яҙа белеү.
2. Тыуған ергә ҡарата һөйөү һәм ғорурлыҡ тойғоһо тәрбиләү.
Уҡыусыларҙың эшмәкәрлегенең эш төрҙәре.
“Һаумы, мәктәп!” темаһы буйынса һөйләргә өйрәтеү. Ғ.Рамазанов “Йәшә, тыуған ерем” тексының йөкмәткеһен үҙләштереү. Тема буйынса тәҡдим ителгән эш төрҙәрен башҡарыу. Уҡыусыларҙың бер-береһе менән аралашыуы, бер-береһенә һорауҙар биреүҙәре. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү һәм хәрефтәрен дөрөҫ яҙыу өҫтөндә эштәрҙе дауам итеү.
Башҡорт теленең өн һәм хәрефтәрен дөрөҫ әйтеү һәм яҙыу буйынса күнекмәләр башҡарыу.

Дәрес барышы
I. Артикуляцион күнегеү.
Башҡорт теленең үҙенсәлекле өн һәм хәрефтәре менән танышыу.
8-9 –сы күнегеүҙәр өҫтөндә эш.
II. Белемде актуалләштереү.
1) Һүҙлек диктанты.
Ер, ямғыр, япраҡ, болот, һыуыҡ, ҡоштар, һауа, ағастар, һыуыҡ, ҡояш.
2) Аҫтына һыҙылған һүҙҙәр менән һүҙбәйләнеш уйлап яҙыуҙы ойоштороу;
3) Айырым иғтибар тыуған ер һүҙбәйләнешенә бүленә;
4) Нимә ул тыуған ер? тигән һорауға уҡыусылар яуап бирә;
5) Әңгәмә ойоштороу.
III. Яңы тема.
1) Ғ.Рамазанов “Йәшә, тыуған ерем” тексы өҫтөндә эш.
2) Ғ.Рамазанов тураһында белешмә;
3) Текст буйынса эш;
4) Һүҙлек эше;
5) Уҡытыусынын тексты уҡыуы;
6) Уҡыусыларҙын үҙ аллы уҡыуы;
7) Сылбырлы уҡыу;
8) Тәржемә өҫтөндә эш;
9) Текст буйынса әнгәмә;
10) Һорауҙарға яуап биреү;
11) Текст йөкмәткеһен һөйләргә өйрәтеү.
IV. Рефлексив анализ. Баһалау.
V. Өй эше:
1) Тексты тасуири уҡыу;
2) Текст буйынса план төҙөү;
3) Ҡалын хәрефтәр менән бирелгән абзацты яттан ятлау.

[Габитова З.Г.]

хөрмәтле башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусылары 5-се класс Ғәбитова З.М., Усманова М.Г."Башҡорт теле" 5-се класс дәреслеге буйынса (дәүләт теле булараҡ) эшкәртелгән методик ҡулланмабуйынса дәрестәргә ҡарата методик кәңәштәребеҙҙе һеҙҙең тарафҡа тәҡдим итәбеҙ.
Һаумы, мәктәп!
(8 сәғәт)
5-се класта башҡорт теле дәрестәре алдағы кластарҙа үтелгәндәрҙе ҡабатлау, грамматик төшөнсәләрҙең тәғәйен атамалары менән танышыу, уларҙы хәтерҙә ҡалдырыу һәм ғәмәлдә ҡулланыу маҡсаты менән башлана.
“Һаумы, мәктәп!” темаһы буйынса уҡыусыларҙың белгәндәрен иҫкә төшөрөү, ҡабатлау. Тема буйынса һүҙлек запасын байытыу, уларҙың телмәрен артабан үҫтереү, ошо темаға ҡағылышлы әңгәмәләрҙә иркен ҡатнаша алыуы, үҙ фекерҙәрен әйтә һ.б. өлгәшеү. Тема буйынса уҡыусыларҙың универсаль уҡыу эшмәкәрлеген үҫтереү төп иғтибар үҙәгендә тора. Текст йөкмәткеһен анализлай һәм һөйләй белеү күнекмәләрен үҙләштереү.
Уҡыусы үҙенең эшмәкәрлеген планлаштыра, маҡсаттарҙы билдәләй рефлексив анализ яһай белеүен тормошҡа ашырыу төп маҡсаттарҙың береһе булып ҡала.
Беренсе блок-темала лексик һәм грамматик материал түбәндәгесә бүленә.
1. Белем көнө. Үтелгәндәрҙе ҡабатлау……………. . ……………………..1 сәғәт
2. Ғ.Рамазанов “Йәшә, тыуған ерем!”
Башҡорт теленең өн һәм хәрефтәре. …………………………………1 сәғәт
3. Ф.Ғөбәйҙуллина “Рәйфә мәктәпкә бара”
Ҡалын һәм нәҙек һуҙынҡылар…...………………………………………1 сәғәт
4. А. Игебаев “Һау булығыҙ, аҡҡоштар!”
Исемдең күплек ялғауы. ………………………………...………………1 сәғәт
5. Беҙҙең мәктәп. Һөйләмдә һүҙҙәр тәртибе. ………………………..2 сәғәт
6. Экскурсия “Көҙгө тәбиғә” …………………………………………..1 сәғәт
7. Т.ү. Изложение……………………………………………………………1 сәғәт

1- се дәрес
Белем көнө. Үтелгәндәрҙе ҡабатлау.
Маҡсаттар:
1. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү һәм хәрефтәрен дөрөҫ яҙыу күнекмәләрен үҫтереү.
2. Һөйләү телмәрен үҫтереү, һүҙ байлығын арттырыу.
3. Мәктәпкә, уҡытыусыға, класташтарына ҡарата ихтирам тәрбиәләү.
Уҡыусыларҙың эшмәкәрленең эш төрҙәре.
“Белем көнө” темаһы буйынса һөйләргә өйрәтеү. Тема буйынса тәҡдим ителгән эш төрҙәрен башҡарыу. Уҡыусыларҙың бер-береһе менән аралашыуы, бер-береһенә һорауҙар биреүҙәре. Уларҙың башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен таҙа һәм дөрөҫ итеп әйтеү, хәрефтәрен дөрөҫ яҙыу өҫтөндә эштәрҙе дауам итеү.
Күрһәтеү алмаштары темаһын үҙләштереү.
Дәрес барышы
I. Артикуляцион күнегеү.
“Башҡорт телендә һөйләшәм” (Р.Шәкүр һүҙҙәре, М.Сәлимов музыкаһы) йырҙы иҫкә төшөрөү.
Башҡорт телендә һөйләшәм.
Башҡорт телендә.
Минең йәшәү тамырҙарым
Башҡорт телендә
(Р.Шәкүр)
2. Дәреслек менән таныштырыу. 5-се класс уҡыусыларына быйылғы
уҡыу йылына ҡуйылған маҡсат, бурыстарҙы аңлатыу. Дәреслек, уның тышы, форзацы менән таныштырыу. Ундағы һүрәттәр хаҡында һөйләү. Дәреслектең авторҙарына айырым иғтибар бүлеү (авторҙар хаҡында белешмәне 5-се кластың электрон дәреслегенән алырға мөмкин)
II. Белемде актуалләштереү.
Башланғыс класта башҡорт теленән ниндәй темалар, ҡайһы яҙыусыларҙың ниндәй әҫәрҙәре менән танышыу тураһында һөйләшеү. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен ҡабатлау. Алфавитты иҫкә төшөрөү.
III. Башҡорт теле тураһында әңгәмә.
- Уҡыусылар, быйылғы уҡыу йылында ла башҡорт телен өйрәнәсәкбеҙ. Башланғыс кластарҙа һеҙ башҡорт телендәге үҙенсәлекле өндәрҙең дөрөҫ әйтелешен, хәрефтәрҙең яҙылышын өйрәндегеҙ. Шулай уҡ башҡорт телендә һөйләшергә, уҡырға өйрәндегеҙ. Артабан да башҡортса дөрөҫ итеп һөйләшергә, уҡырға, яҙырға өйрәнеүҙе дауам итәсәкбеҙ. (артабан уҡытыусы яңы уҡыу йылындағы маҡсат, бурыстар, үтеләсәк дөйөм темалар менән ҡыҫҡаса таныштыра.)
IV. Яңы тема. Инеш әңгәмә.
Дәреслектәге Белем көнөнә ҡарата төшөрөлгән һүрәт буйынса һорауҙарға яуап биреү: һүрәттә ниндәй миҙгел төшөрөлгән? Уны нимәгә ҡарап белдегеҙ? Балалар ҡайҙа баралар? Улар ни өсөн сәскә тотҡандар? һ.б. һорауҙарҙы файҙаланырға була.
V. Теманы нығытыу.
1. 4-се күнегеү.
1) Һүҙлек эше;
2) Текстың уҡытыусының уҡыуы;
3) Уҡыусыларҙың үҙ аллы уҡыуы;
4) Сылбырлы уҡыу.
5) Текстың йөкмәткеһен үҙләштереү өҫтөндә эш;
6) Текстың төп һүҙҙәренә нигеҙләнеп, текстың иң мөһим фекерен билдәләүҙе формалаштырыу;
7) Дәреслектәге һорауҙарға яуап биреү;
8) Уҡытыусы тарафынан өҫтәлмә эш төрҙәре ойоштороу.
2. 1) 1-се күнегеү.
2) 2-се күнегеү. М.Кәрим “Уҡыусыға” шиғыры өҫтөндә эш.
3) Төркөмдә эш: 5-се күнегеү.
4) индивидуаль эш: 6-сы күнегеү.
3. Яңы теманы үҙләштереү буйынса һығымта.
Белем көнө тураһында әңгәмә ойоштороу.
VI. Дәрескә рефлексив анализ. Баһалау.
1. Дәрес этаптарын иҫкә төшөрөү. Нимәләр эшләнем? Нимәгә өйрәндем? Нимәгә төшөнөп бөтмәнем? Артабан нимә өҫтөндә эшләргә?
2. Үтелгән тема буйынса һығымта яһау.
1) Беренсе сентябрь – Белем көнө буйынса әңгәмә;
2) Текст өҫтөндә эш;
3) Шиғырҙы тасуири уҡыу;
4) башҡорт теленең үҙенсәлекле өн һәм хәрефтәре;
5) алфавитта хәрефтәр һаны. 42 хәреф, 27 тартынҡы, 13 һуҙынҡы.
Рефлексия. Мин әле нимәне төшөнөп етмәнем. Нимә эшләргә?
6) Һығымта. Яңы һүҙҙәр һәм һөйләмдәрҙе иҫтә ҡалдырырға.
Башҡорт алфавиттын яттан белергә.
VII. Өй эше:
1. 3-сө күнегеү тасуири уҡыу;
2. 1-се күнегеүҙәге 3 һүҙ менән һөйләм уйлап яҙыу.
3. “Белем көнө” тексын һөйләргә өйрәнеү;

[Габитова З.Г.]

хөрмәтле башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусылары 5-се класс Ғәбитова З.М., Усманова М.Г."Башҡорт теле" 5-се класс дәреслеге буйынса (дәүләт теле булараҡ) эшкәртелгән методик ҡулланма буйынса дәрестәрҙе һеҙҙең тарафҡа тәҡдим итәбеҙ.
Һаумы, мәктәп!
(8 сәғәт)
5-се класта башҡорт теле дәрестәре алдағы кластарҙа үтелгәндәрҙе ҡабатлау, грамматик төшөнсәләрҙең тәғәйен атамалары менән танышыу, уларҙы хәтерҙә ҡалдырыу һәм ғәмәлдә ҡулланыу маҡсаты менән башлана.
“Һаумы, мәктәп!” темаһы буйынса уҡыусыларҙың белгәндәрен иҫкә төшөрөү, ҡабатлау. Тема буйынса һүҙлек запасын байытыу, уларҙың телмәрен артабан үҫтереү, ошо темаға ҡағылышлы әңгәмәләрҙә иркен ҡатнаша алыуы, үҙ фекерҙәрен әйтә һ.б. өлгәшеү. Тема буйынса уҡыусыларҙың универсаль уҡыу эшмәкәрлеген үҫтереү төп иғтибар үҙәгендә тора. Текст йөкмәткеһен анализлай һәм һөйләй белеү күнекмәләрен үҙләштереү.
Уҡыусы үҙенең эшмәкәрлеген планлаштыра, маҡсаттарҙы билдәләй рефлексив анализ яһай белеүен тормошҡа ашырыу төп маҡсаттарҙың береһе булып ҡала.
Беренсе блок-темала лексик һәм грамматик материал түбәндәгесә бүленә.
1. Белем көнө. Үтелгәндәрҙе ҡабатлау……………. . ……………………..1 сәғәт
2. Ғ.Рамазанов “Йәшә, тыуған ерем!”
Башҡорт теленең өн һәм хәрефтәре. …………………………………1 сәғәт
3. Ф.Ғөбәйҙуллина “Рәйфә мәктәпкә бара”
Ҡалын һәм нәҙек һуҙынҡылар…...………………………………………1 сәғәт
4. А. Игебаев “Һау булығыҙ, аҡҡоштар!”
Исемдең күплек ялғауы. ………………………………...………………1 сәғәт
5. Беҙҙең мәктәп. Һөйләмдә һүҙҙәр тәртибе. ………………………..2 сәғәт
6. Экскурсия “Көҙгө тәбиғә” …………………………………………..1 сәғәт
7. Т.ү. Изложение……………………………………………………………1 сәғәт

1- се дәрес
Белем көнө. Үтелгәндәрҙе ҡабатлау.
Маҡсаттар:
1. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен дөрөҫ әйтеү һәм хәрефтәрен дөрөҫ яҙыу күнекмәләрен үҫтереү.
2. Һөйләү телмәрен үҫтереү, һүҙ байлығын арттырыу.
3. Мәктәпкә, уҡытыусыға, класташтарына ҡарата ихтирам тәрбиәләү.
Уҡыусыларҙың эшмәкәрленең эш төрҙәре.
“Белем көнө” темаһы буйынса һөйләргә өйрәтеү. Тема буйынса тәҡдим ителгән эш төрҙәрен башҡарыу. Уҡыусыларҙың бер-береһе менән аралашыуы, бер-береһенә һорауҙар биреүҙәре. Уларҙың башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен таҙа һәм дөрөҫ итеп әйтеү, хәрефтәрен дөрөҫ яҙыу өҫтөндә эштәрҙе дауам итеү.
Күрһәтеү алмаштары темаһын үҙләштереү.
Дәрес барышы
I. Артикуляцион күнегеү.
“Башҡорт телендә һөйләшәм” (Р.Шәкүр һүҙҙәре, М.Сәлимов музыкаһы) йырҙы иҫкә төшөрөү.
Башҡорт телендә һөйләшәм.
Башҡорт телендә.
Минең йәшәү тамырҙарым
Башҡорт телендә
(Р.Шәкүр)
2. Дәреслек менән таныштырыу. 5-се класс уҡыусыларына быйылғы
уҡыу йылына ҡуйылған маҡсат, бурыстарҙы аңлатыу. Дәреслек, уның тышы, форзацы менән таныштырыу. Ундағы һүрәттәр хаҡында һөйләү. Дәреслектең авторҙарына айырым иғтибар бүлеү (авторҙар хаҡында белешмәне 5-се кластың электрон дәреслегенән алырға мөмкин)
II. Белемде актуалләштереү.
Башланғыс класта башҡорт теленән ниндәй темалар, ҡайһы яҙыусыларҙың ниндәй әҫәрҙәре менән танышыу тураһында һөйләшеү. Башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен ҡабатлау. Алфавитты иҫкә төшөрөү.
III. Башҡорт теле тураһында әңгәмә.
- Уҡыусылар, быйылғы уҡыу йылында ла башҡорт телен өйрәнәсәкбеҙ. Башланғыс кластарҙа һеҙ башҡорт телендәге үҙенсәлекле өндәрҙең дөрөҫ әйтелешен, хәрефтәрҙең яҙылышын өйрәндегеҙ. Шулай уҡ башҡорт телендә һөйләшергә, уҡырға өйрәндегеҙ. Артабан да башҡортса дөрөҫ итеп һөйләшергә, уҡырға, яҙырға өйрәнеүҙе дауам итәсәкбеҙ. (артабан уҡытыусы яңы уҡыу йылындағы маҡсат, бурыстар, үтеләсәк дөйөм темалар менән ҡыҫҡаса таныштыра.)
IV. Яңы тема. Инеш әңгәмә.
Дәреслектәге Белем көнөнә ҡарата төшөрөлгән һүрәт буйынса һорауҙарға яуап биреү: һүрәттә ниндәй миҙгел төшөрөлгән? Уны нимәгә ҡарап белдегеҙ? Балалар ҡайҙа баралар? Улар ни өсөн сәскә тотҡандар? һ.б. һорауҙарҙы файҙаланырға була.
V. Теманы нығытыу.
1. 4-се күнегеү.
1) Һүҙлек эше;
2) Текстың уҡытыусының уҡыуы;
3) Уҡыусыларҙың үҙ аллы уҡыуы;
4) Сылбырлы уҡыу.
5) Текстың йөкмәткеһен үҙләштереү өҫтөндә эш;
6) Текстың төп һүҙҙәренә нигеҙләнеп, текстың иң мөһим фекерен билдәләүҙе формалаштырыу;
7) Дәреслектәге һорауҙарға яуап биреү;
8) Уҡытыусы тарафынан өҫтәлмә эш төрҙәре ойоштороу.
2. 1) 1-се күнегеү.
2) 2-се күнегеү. М.Кәрим “Уҡыусыға” шиғыры өҫтөндә эш.
3) Төркөмдә эш: 5-се күнегеү.
4) индивидуаль эш: 6-сы күнегеү.
3. Яңы теманы үҙләштереү буйынса һығымта.
Белем көнө тураһында әңгәмә ойоштороу.
VI. Дәрескә рефлексив анализ. Баһалау.
1. Дәрес этаптарын иҫкә төшөрөү. Нимәләр эшләнем? Нимәгә өйрәндем? Нимәгә төшөнөп бөтмәнем? Артабан нимә өҫтөндә эшләргә?
2. Үтелгән тема буйынса һығымта яһау.
1) Беренсе сентябрь – Белем көнө буйынса әңгәмә;
2) Текст өҫтөндә эш;
3) Шиғырҙы тасуири уҡыу;
4) башҡорт теленең үҙенсәлекле өн һәм хәрефтәре;
5) алфавитта хәрефтәр һаны. 42 хәреф, 27 тартынҡы, 13 һуҙынҡы.
Рефлексия. Мин әле нимәне төшөнөп етмәнем. Нимә эшләргә?
6) Һығымта. Яңы һүҙҙәр һәм һөйләмдәрҙе иҫтә ҡалдырырға.
Башҡорт алфавиттын яттан белергә.
VII. Өй эше:
1. 3-сө күнегеү тасуири уҡыу;
2. 1-се күнегеүҙәге 3 һүҙ менән һөйләм уйлап яҙыу.
3. “Белем көнө” тексын һөйләргә өйрәнеү;

[Сулейманов Р.Ф.]

МОРФОЛОГИК АНАЛИЗ

Әй, гомернең узуын гына күр әле син, әкәмәт…
Бераздан әтисе белән теге абзый, нәрсә турындадыр сөйләшеп, арттарак калдылар. Ә Гөлбану, арбага утырган килеш, урманны күзәтеп бара.
– Ай-яй, бу агачның яфраклары сап-сары булган. Абау, әнә тегендә кызыл яфраклар да бар. Ай-һай зур икән урман дигәннәре. Бер дә иге-чиге юк, ахрысы. Нинди генә агачлар юк! Якында гына тукран агач чукый: тук-тук, тук-тук… Ә арба, әле бер, әле икенче ягына авыша-авыша, шыгыр-шыгыр килеп бара. (М.Хәсәнов)

ИСЕМ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Ялгызлык яки уртаклык исем булуын әйтергә.
3. Санын әйтергә.
4. Килешен әйтергә.
5. Тартым белән төрләнгән яки төрләнмәгән булуын әйтергә.
6. Кайсы сүзгә иярүен, яки кайсы сүзнең аңа ияреп, аның турында ни дә булса хәбәр итүен ачыкларга һәм нинди җөмлә кисәге булуын әйтергә.
7. Тамыр сүзме, ясалмамы икәнен әйтергә.

Тикшерү үрнәге.

урманны
Исем, мөстәкыйль сүз төркеме, уртаклык исем, берлек санда, төшем килешендә, тартым белән төрләнмәгән, күзәтеп бара фигыленә ияргән, җөмләдә тәмамлык, тамыр сүз.

ЗАТЛАНЫШЛЫ ФИГЫЛЬ (хикәя, шарт, боерык фигыльләр)

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Затланышлы яки затланышсыз булуын әйтергә.
3. Төркемчәсен билгеләргә.
4. Барлыкта яки юклыкта булуын ачыкларга.
5. Зат-санын күрсәтергә.
6. Юнәлешен билгеләргә.
7. Заман белән төрләнү-төрләнмәвен әйтергә. Төрләнсә, заманын билгеләргә.
8. Нинди җөмлә кисәге булуын ачыкларга.
9. Ясалыш төрен әйтергә.

Тикшерү үрнәге.

калдылар
Фигыль, мөстәкыйль сүз төркеме, затланышлы; хикәя фигыль, барлыкта, III зат, күплек санда, төп юнәлештә, заман белән төрләнә, билгеле үткән заманда, җөмләдә хәбәр (әтисе белән теге абзый калдылар), тамыр сүз.

ЗАТЛАНЫШСЫЗ ФИГЫЛЬ (сыйфат фигыль, хәл фигыль, инфинитив)

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Затланышсыз фигыльнең төркемчәсен билгеләргә.
3. Барлыкта яки юклыкта булуын әйтергә.
4. Юнәлешен әйтергә.
5. Заман белән төрләнсә, заманын әйтергә.
6. Нинди җөмлә кисәге булуын әйтергә.
7. Ясалыш ысулын ачыкларга.

Тикшерү үрнәге.

утырган

Фигыль, мөстәкыйль сүз төркеме, затланышсыз, сыйфат фигыль, барлыкта, төп юнәлештә, заман белән төрләнә, үткән заманда, җөмләдә аерымланган хәл составында (арбага утырган килеш), тамыр сүз.

сөйләшеп
Фигыль, мөстәкыйль сүз төркеме, затланышсыз, хәл фигыльнең беренче төре, барлыкта, уртаклык юнәлешендә, заман белән төрләнми, җөмләдә аерымланган хәл составында (нәрсә турындадыр сөйләшеп), тамыр сүз.

ИСЕМ ФИГЫЛЬ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Затланышсыз фигыльнең төркемчәсен билгеләргә.
3. Барлыкта яки юклыкта булуын әйтергә.
4. Юнәлешен әйтергә.
5. Санын күрсәтергә.
6. Килешен билгеләргә.
7. Тартым белән төрләнү-төрләнмәвен әйтергә.
8. Нинди җөмлә кисәге булуын әйтергә.
9. Ясалыш ысулын әйтергә.

Тикшерү үрнәге.

узуын
Фигыль, мөстәкыйль сүз төркеме, затланышсыз, исем фигыль, барлыкта, төп юнәлештә, берлек санда, төшем килешендә, тартым белән төрләнгән, җөмләдә тәмамлык (узуын күр), тамыр сүз.

СЫЙФАТ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Дәрәҗәсен ачыкларга.
3. Исемләшү-исемләшмәвен әйтергә.
4. Кайсы сүз төркемен ачыклый икәнен әйтергә.
5. Нинди җөмлә кисәге икәнен билгеләргә.
6. Ясалыш төрен әйтергә.

Тикшерү үрнәге.

кызыл
Сыйфат, мөстәкыйль сүз төркеме, гади дәрәҗәдә, исемләшмәгән, исемне ачыклаган (яфраклар), җөмләдә аергыч, тамыр сүз.

САН

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Төркемчәсен әйтергә.
3. Кайсы сүз төркемен ачыклавын яки мөстәкыйль кулланылуын аңлатырга.
4.Төрләнү, төрләнмәвен әйтергә.
5. Нинди җөмлә кисәге булуын билгеләргә.
6. Ясалыш төрен әйтергә.

Тикшерү үрнәге.

икенче
Сан, мөстәкыйль сүз төркеме, тәртип саны, исемне ачыклый (якка); төрләнми, җөмләдә аергыч, тамыр сан.

РӘВЕШ

1.Сүз төркемен билгеләргә.
2. Төркемчәсен әйтергә.
3. Кайсы сүз төркемен ачыклавын аңлатырга.
4. Ниниди җөмлә кисәге булуын билгеләргә.
5. Ясалыш төрен ачыкларга.

Тикшерү үрнәге.

бераздан
Рәвеш, мөстәкыйль сүз төркеме, вакыт рәвеше, фигыль белән белдерелгән кисәкне ачыклый (калдылар), җөмләдә вакыт хәле, кушма сүз.

АЛМАШЛЫК

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Төркемчәсен әйтергә.
3. Төрләнү-төрләнмәвен әйтергә.
4. Нинди җөмлә кисәге булуын билгеләргә.
5. Ясалыш төрен әйтергә.

Тикшерү үрнәге.

нинди
Алмашлык, мөстәкыйль сүз төркеме, сорау алмашлыгы, төрләнми, исемне ачыклый (агачлар), җөмләдә аергыч, тамыр сүз.

АВАЗ ИЯРТЕМЕ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Мәгънәсен аңлатырга.
3. Җөмләнең нинди кисәге булуын билгеләргә.
4. Ясалышын аңлатырга.

Тикшерү үрнәге.

шыгыр–шыгыр
Аваз ияртеме, мөстәкыйль сүз төркеме, тәгәрмәч тавышын белдерә, рәвеш хәле составында, парлы сүз.

БӘЙЛЕК

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Таләп иткән килеше буенча төркемчәсен әйтергә.
3. Сүзләрне яки җөмләләрне бәйләвен аерып күрсәтергә.

Тикшерү үрнәге.

белән
Бәйләгеч сүз төркеме, баш килешне (алмашлыкларда – иялек килешен) сораучы бәйлек, сүзләрне бәйли (әти белән теге абзый).

ТЕРКӘГЕЧ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Төркемчәсен әйтергә.
3. Сүзләрне яки җөмләләрне бәйләвен аерып күрсәтергә.

Тикшерү үрнәге.

ә
Теркәгеч, бәйләгеч сүз төркеме, тезүче теркәгечнең каршы куючы төре, җөмләләрне бәйли.

КИСӘКЧӘ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Төркемчәсен әйтергә.
3. Кайсы сүзгә яки тулаем җөмләгә каравын ачыкларга.

Тикшерү үрнәге.

гына
Кисәкчә, модаль сүз төркеме, чикләүче кисәкчә, янында сүзенә карый.

ХӘБӘРЛЕК СҮЗ

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Хәбәрлек сүзнең мәгънәсен аңлатырга.
3. Җөмләдә нинди кисәк булуын ачыкларга.

Тикшерү үрнәге.

бар
Хәбәрлек сүз, модаль сүз төркеме, раслау мәгънәсе, яфракларның бар икәнен хәбәр итә, җөмләдә хәбәр.

ЫМЛЫК

1. Сүз төркемен билгеләргә.
2. Төркемчәсен әйтергә.

Тикшерү үрнәге.

ай-яй
Ымлык, модаль сүз төркеме, гаҗәпләнүне белдерә (ай-яй, сап-сары булган).

[Сулейманов Р.Ф.]

СҮЗ ЯСАЛЫШЫН ТИКШЕРҮ ТӘРТИБЕ

1. Сүзнең кайсы сүз төркеменнән булуын билгеләргә.
2. Аның ясалыш ысулын аңлатырга.
3. Ясалыш ысулы ягыннан төрен билгеләргә.

Тикшерү үрнәге.

Эшчән
1. Сыйфат.
2. Тамырга сүз ясагыч кушымча ялгану ысулы белән исемнән сыйфат ясалган.
3. Сүз ясагыч кушымча ялгау ысулы.

МОРФОЛОГИК АНАЛИЗ

[Сулейманов Р.Ф.]

СҮЗГӘ ЛЕКСИК АНАЛИЗ ЯСАУ
1. Сүзнең лексик мәгънәсен һәм аның төрләрен табарга: бер мәгънәле яки күп мәгънәле (күп мәгънәле сүз булса, башка мәгънәләрен аңлатырга).
2. Туры яки күчерелмә мәгънәле булуын күрсәтергә (күчерелмә мәгънәле булса, төрен билгеләргә: метафора, метонимия, синекдоха, вазифа буенча күчеш).
2. Сүзнең омонимын табарга, булса, төрен (саф омоним, омофон, омограф, омоформа) билгеләргә.
3. Сүзнең синонимнарын барларга.
4. Сүзнең антонимын күрсәтергә.
5. Әлеге сүз кергән фразеологизмнарны тупларга.
6. Сүзнең килеп чыгышын (генезисын) билгеләргә: гомумтөрки(татар) сүзе яки алынма сүз (гарәп, фарсы, рус,европа телләре сүзе).
7. Кулланылыш даирәсе ягыннан төрен (гомумхалык сүзе, диалектизм, профессионализм (термин), жаргон, арго) күрсәтергә.
8. Кулланылыш дәрәҗәсе ягыннан төрен билгеләргә: искергән сүз (архаизм, тарихи сүз), неологизм, актив сүз.
9. Эмоциональ-экспрессив катламга мөнәсәбәтен билгеләргә (битараф сүз, көнкүреш сүзе,китапча сүз).

Тикшерү үрнәге.

Дөнья мине
Үзгәртте:
Еламаска өйрәтте. (Хәсән Туфан)
Дөнья
1. Күп мәгънәле сүз: галәмнең бер өлеше; җир шары; безне чолгап алган бар табигать мохит; кешелек җәмгыяте; иҗтимагый чынбарлыкның бер өлкәсе; дөньялык һ.б.
2. Туры мәгънәдә (күчерелмә мәгънәсе – бик күп, зур).
3. Омонимы юк.
4. Дөнья – җиһан, галәм, җир йөзе, җир шары.
5. Дөньялык мәгънәсендә антоним – ахирәт.
6. Фразеологизмнар:дөнья бәясе, дөнья йөзе, дөнья кую, дөнья көтү, дөнья күрү, дөньяга килү, дөнья тигезләнү, дөньяга чыгу, дөньядан китү, дөнья бетү.
7. Гарәп сүзе.
8. Гомумхалык сүзе.
9. Актив сүз.
10. Китапча сүз.
СҮЗ ТӨЗЕЛЕШЕН ТИКШЕРҮ ТӘРТИБЕ 1. Сүз төркемнәрен әйтергә, сүзне мәгънәле кисәкләргә таркатырга, ничә мәгънәле кисәктән торуын әйтергә.
2. Сүзнең тамырын табарга, мисалга 2-3 тамырдаш сүз әйтергә.
3. Кушымчаларның кайсы төркемгә керүләрен билгеләргә.
4. Сүзнең нигезен күрсәтергә.

Эшчеләребез
1. Эшчеләребез – исем, эш–че–ләр – ебез, 4 мәгънәле кисәктән тора.
2. Сүзнең тамыры – эш, тамырдаш сүзләр: эшле, эшчән, эшлекле.
3.-че – ясагыч кушымча, исемнән исем ясый; -ләр- мөнәсәбәт белдерүче модальлек кушымчасы, күплекне белдерә; -ебез – мөнәсәбәт белдерүче бәйләгеч кушымча, тартымның I зат күплек кушымчасы.
4. Сүзнең нигезе – эшче.
Эш – че – ләр – ебез

[Сулейманов Р.Ф.]

СҮЗГӘ ФОНЕТИК АНАЛИЗ ЯСАУ

1. Сүзне иҗекләргә таркатырга, басымын күрсәтергә.
2. Сүздә ничә аваз һәм ничә хәреф барлыгын билгеләргә.
3. Авазларны һәм хәрефләрне рәттән санап чыгарга.
4. Сузык авазларны рәттән санап чыгарга, әйтелешләрен билгеләп (калынмы-нечкәме, иренләшкәнме-иренләшмәгәнме), сүзнең сингармонизм законына буйсыну-буйсынмавын ачыкларга.
5. Тартык авазларны рәттән санап чыгарга һәм әйтелешләрен билгеләргә (яңгыраумы-саңгыраумы һ.б.).
6. Аваз белән хәрефнең бер-берсенә туры килмәгән очракларын билгеләргә һәм аңлатырга.

Тикшерү үрнәге.
Ничек үтәсе соң кеше булып
Гомер дигән шушы сиратны. (Р. Фәйзуллин)
1. Гомер – сүз ике иҗектән тора: го-мер, басым соңгы иҗеккә төшә.
2. Бу сүздә 5 аваз һәм 5 хәреф бар.
3. Авазлар: [гъ], [ө],[м ], [ө], [р];хәрефләр: “гэ”, “о”, “эм”, “э”, “эр”.
4. Сузык авазлар [ө],[ө], икесе дә нечкә иренләшкән сузыклар. Сүз сингармонизм законына буйсына.
5. Тартык авазлар: [гъ], [м], [р] – барысы да яңгыраулар.
6. А) Сүзнең беренче иҗегендә “о” хәрефе языла, [ө] әйтелә, чөнки хәзерге татар алфавитында [гъ] авазын белдерү өчен хәреф юк, аның калын укылышын (әйтелешен) күрсәтү өчен, шундый язылыш кабул ителгән.
Ә) Сүзнең икенче иҗегендә[ө] әйтелә, “е” языла, чөнки “о”, “ө” хәрефләре сүзнең беренче иҗегендә генә языла. Бу сүз гарәп сүзе булса да, ирен гармониясенә буйсына.

[Ильмухаметов А.Г.]

Яңғыҙлыҡ исемдәрҙе айырып яҙ.

1) (Ҡ,ҡ)ала; 2) (Ө,ө)фө; 3) (Б,б)ала; 4) (С,с)әлимә;
5) (Ө,ө)ршәк; 6) (И,и)рәндек; 7) (Һ,һ)ыйыр;
8) (Н,н)оғоманов; 9) (М,м)әтрүшкә; 10) (Ҡ,ҡ)айын; 11) (Ы,ы)рымбур; 12) (Р,р)әсәй; 13) (И,и)л.